در جست‏وجوی راز جاودانگی قرآن در مسیر تاریخ، سخن نهایی همه پویندگان عرصه وحی و مفسران حقیقی قرآن آن است که خصوصیات خود این کتاب آسمانی به آن ضمانت‏بقا بخشیده و در فراز و فرودهای فرسایشی زمان، آن را از کهنگی نجات داده (1) ; گرچه عوامل دیگری مانند اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن نیز در این امر بی‏اثر نبوده است.
نخستین و مهم‏ترین نکته در بیان راز جاودانگی قرآن آن است که این متن از خدا است نه ساخته و پرداخته عقل بشر. این کتاب از سوی کسی است که به تمام زمان‏ها، مکان‏ها، پرسش‏ها و نیازهای انسان و مخلوقات احاطه دارد و می‏تواند تا قیام قیامت پاسخگوی تمام احتیاجات و سؤالات بشر باشد. بهترین دلیل درستی این سخن، وجود آیات تحدی در قرآن و ناتوانی بشر در آوردن مثل آن است. در واقع این اعجاز، از سوی خدا بودن قرآن را اثبات می‏کند.
در تبیین راز جاودانگی قرآن، خصوصیات و صفات این کتاب آسمانی از دو منظر درونی و بیرونی قابل بررسی می‏نماید.

از آن‏جا که استخراج و بررسی تمام صفات درونی قرآن، مقوله‏ای مفصل است و تحقیقی ویژه می‏طلبد، به ذکر چند مورد بسنده می‏شود:

بخشی از جاودانگی قرآن مرهون زیبایی و رسایی وصف‏ناپذیر کلماتی است که ساختمان بدیع و بی‏سابقه این کتاب آسمانی را به وجود آورده و تمام ادیبان و سخن سرایان زبردست تاریخ را به ستایش و شگفتی واداشته است. در این گستره می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

گزینش و چینش واژه‏ها در قرآن کریم در پرتو حکمت و دقت صورت پذیرفته است (2) ; مانند کلمه‏های صراط و سبل. قرآن کریم وقتی در مقام بیان تنها راه مستقیم هدایت است، کلمه صراط را به کار می‏برد و هر جا سخن از راه‏های انحرافی است، از کلمه سبل استفاده می‏کند; چرا که راه هدایت‏یکی است و جمع بسته نمی‏شود; در حالی که راه‏های ضلالت و گمراهی متعدد است و به صورت جمع می‏آید.

سبک قرآن نثر متعارف و نیز نظم و شعر نیست; ولی ویژگی‏های مثبت هر دو را دارد و هر آیه‏ای از موضوعات مختلف سخن می‏گوید. این سبک تازگی و طراوتی ویژه و انحصاری پدید می‏آورد; (3) همانند «و الطور × و کتاب مسطور × فی رق منشور × و البیت المعمور × و السقف المرفوع × و البحر المسجور» . (4)

این نص گرانسنگ در شرح و تبیین حقیقت از بالاترین قواعد زیباسازی کلام و مفاهمه بهره می‏برد. قرآن کریم از زیباترین و گیراترین تشبیهات، کنایات، استعارات و تمثیل‏ها آکنده است; اما در عین حال همواره معیارهای اساسی حقیقت‏گویی، خردمحوری، ارزش‏های انسانی و اخلاقی را نیز رعایت می‏کند; مانند آیه «هن لباس لکم و انتم لباس لهن‏» (5) که در آن هر یک از زوجین به لباس تشبیه شده‏اند. لباس باعث زینب و زیبایی، حیا و عفت، صیانت از تعرض و دستبرد بیگانگان است. (6)

نظیر بیان هدایت تکوینی به سوی خوبی‏ها و مساله حب و بغض در راه خدا که اساس ایمان است، در کوتاه‏ترین عبارت: «و لکن الله حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان‏» (7)

بی شک آنچه در کنار اعجاز لفظی قرآن، در جاودانگی قرآن نقش مهم‏تر دارد، اعجاز در قلمرو محتوا است که شناخت آن به تفکر و تامل بیش‏تر نیازمند است. در این گستره، می‏توان به موارد مهم زیر اشاره کرد.

برخورداری انسان‏ها از سرشت طبیعی غرایز همگون آنها را در انگیزه حرکات و تحرکات و نیازمندی‏های مختلف روانی و جسمانی متحد ساخته است. قرآن کریم در این باره می‏فرماید: «فطرت الله التی فطر الناس علیها (8) ; سرشت‏خداوندی که مردم را بر آن سرشت‏خلق کرد» ، و «خلقکم من نفس واحدة (9) ; خداوند شما را از نفس واحد آفرید» .
از ویژگی‏های اساسی قرآن که آن را از تمام نوشته‏های دیگر ممتاز ساخته، هماهنگی آن با سرشت الاهی انسان و پاسخگویی به احتیاجات و سؤالات او در تمام اعصار و مکان‏ها است.

هنر قرآن در این است که با نگرش واقع بینانه به حقیقت وجود انسان و سرنوشت وی، اهداف زندگی او را در یک طبقه‏بندی منظم مقدماتی، متوسط، عالی و نهایی سامان و انتظام می‏بخشد تا تمام استعدادهای ذاتی‏اش پرورش یابد و خاستگاه‏های وجودی‏اش به شیوه‏ای معتدل و هماهنگ ارضا گردد. (10)

از ضرورت‏های عالم ماده و طبیعت، تحول و تکامل است. همه موجودات این عالم وجود تدریجی دارند و در ذات خویش همواره از ضعف به قوت و از نقص به کمال می‏گرایند. انسان نیز در افکار و آثار خویش پیوسته در حال تحول و تکامل است. کتاب آسمانی قرآن با آن‏که در طول 23 سال، در احوالات و شرایط مختلف (سفر و حضر، مکه و مدینه، جنگ و صلح و سختی و آسانی) برای بیان معارف الاهی و تعلیم اخلاق پسندیده و بیان قوانین دینی نازل شده، در اجزا و آیات آن کم‏ترین اختلاف و تناقضی مشاهده نمی‏شود. (11) و این ویژگی منحصر به فرد، به قرآن جاودانگی بخشیده و در بقای ابدی آن نقشی مهم ایفا می‏کند.

ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم; (12) به درستی که این قرآن به محکم‏ترین و صحیح‏ترین راه هدایت می‏کند.»
قرآن و دین اسلام انسان را به راه خیر و سعادت دنیا و آخرتش را تامین کند; فرا می‏خواند. (13) ارائه مستحکم‏ترین و صحیح‏ترین راه هدایت و سعادت موجب جاودانگی قرآن گشته است.

«تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا; (14) پر برکت است‏خداوندیکه فرقان [جدا سازنده حق از باطل] را بر بنده خود نازل کرد تا بیم دهنده‏ای برای جهانیان باشد» .
«مبین و فرقان‏» دو وصفی است که اوج عظمت قرآن را تا ابد برای عالمیان بیان می‏کند و به عنوان بارقه‏ای از رحمت و برکت الاهی در قرآن عظیم تجلی کرده است. و از فیض وجود این کتاب حقیقت و واقعیت چهره دروغین و حق نمای باطل در هر زمانی، به ویژه دوران پیچیده معاصر، آشکار می‏گردد. (15)

آنچه در کشف راز جاودانگی قرآن قابل تامل است وجود صفات و ویژگی‏هایی است که با مطالعه و نگاهی از بیرون به قرآن آشکار می‏گردد. در میان این صفات دو وصف، قابل عنایت است.

بر خلاف سایر معجزات انبیا که از سنخ معجزات محسوس و ملموس بوده، در روزگار حضور خود آن پیامبران رخ داده و اینک اثری از آن‏ها باقی نمانده است، قرآن (معجزه اصلی پیامبر) معجزه‏ای عقلی - فرهنگی است که بر حضور پیامبر مشروط نیست و در همیشه تاریخ جاودان و معرف خویش است. (16) چون قرآن معجزه‏ای اندیشه‏ای و عقلانی است، برای ابد - تا زمانی‏که فکر باقی است - جاودانه می‏ماند.

«ما کان محمد ابا احد من رجالکم و لکن رسول الله و خاتم النبیین (17) ; حضرت محمد (ص) پدر هیچ یک از شما نیست و لکن رسول خداوند و خاتم پیغمبران است‏» .
پیامبر اکرم (ص) واپسین پیامبر و رسول الاهی در زمین است و شریعت وی کامل‏ترین دین آسمانی شمرده می‏شود. از این رو، باید معجزه‏ای ارائه دهد که تا ابد حقانیت رسالت و کمال دینش را اثبات کند و با بیان قوانین و احکام جاودانه، انسان‏ها را به سعادت فردی و اجتماعی رهنمون گردد. امام صادق (ع)، در پاسخ کسی که از سبب تازگی قرآن در هر تلاوت پرسیده بود، فرمود: «لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامة (18) ; زیرا خداوند تبارک و تعالی قرآن را برای زمان خاص و مردم خاصی قرار نداده است. از این رو، در هر زمانی جدید و برای هر قومی تازه و دلپذیر است تا روز قیامت.»